W 1693 r. obszar Val di Noto (jednej z trzech prowincji, na które podzielona była wyspa od IX do XIX w.) znalazł się w epicentrum katastrofalnego w skutkach trzęsienia ziemi, które pochłonęło 54 miasta, 300 wsi i ponad sto tysięcy ludzkich istnień. Jednak to co sycylijska ziemia zabrała, musiało być oddane. Niemal natychmiast rozpoczęto odbudowę.
Miasta, niczym mitologiczny feniks odradzały się z popiołów. Także dosłownie, bo do ich wznoszenia wykorzystano miękki ale trwały tuf wulkaniczny. I tak narodził się barok sycylijski – wydobyty z gorzkiej przeszłości, pełen dumnego piękna. Jak sama Wyspa. Odbudowa miast regionu Val di Noto była ogromnym przedsięwzięciem, a wysoki poziom artystyczny wzniesionych budowli przyniósł renomę szczytowego osiągnięcia stylu późnego baroku w Europie. Działo się to za panowania wicekrólów hiszpańskich na Sycylii. Aż osiem miast, które znajdują się na tym historycznym obszarze, wpisano w 2002 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Należą do mich m. in. Ragusa, Modica, Noto i Scicli. Stosunkowo niewielki region obfituje więc w miejsca, które mogą się poszczycić tym szczególnym wyróżnieniem.
Jeśli więc szukasz ciekawej wycieczki do Włoch, Val di Noto to na pewno region warty odwiedzenia.
Barok sycylijski wyróżnia ciepła kolorystyka fasad budynków – tuf wulkaniczny ma kolor pomarańczowy, w zależności od pory dnia i światła nabiera różnych odcieni, od ceglastego, przez miodowy, po intensywny, płomienny. Linie elewacji wyginają się w różne strony, niczym morskie fale (często pojawia się element dekoracyjny muszli), przybierają kształty wklęsłe oraz wypukłe. Fasady kościołów mają często formę wieży dzwonniczej, rzeźbione płaskie filary (np. boniowanie w kształcie diamentu), tympanony w różnych kształtach (przełamane, w kształcie omegi), spiralne woluty.
Szczególnie interesujące są wsporniki balkonów przy zabytkowych pałacach. Są to często groteskowe, alegoryczne maszkarony przybierające fantazyjne kształty. W jednym z najpiękniejszych zakątków Noto, przy via Nicolaci balkony podtrzymują lwy, syreny, uskrzydlone rumaki. Przy pałacu Beneventano w Scicli fasadę zdobią dwie groteskowe głowy Maurów, które stały się z czasem wizytówką miasteczka. W Ragusie maszkaronów można szukać w wielu miejscach. Szczególnie ciekawy jest Palazzo Cosentino przy schodach Salita Commendatore wiodących z Ragusa Ibla do wyższej części miasta. Jego wsporniki tworzy pięć szczerzących się, brzydkich, karykaturalnych masek, nad którymi widnieją kuszące kobiece biusty. Maszkarony mają w ustach zwierzęta uznawane za nieczyste: skorpiona, węża i mysz. Z kolei od strony via Mazzini pod balkonem umieszczono scenę przygotowania wędrownych aktorów do przedstawienia. Fasada roi się od kobiet i mężczyzn z rogami obfitości, instrumentami i owocami. Pod ostatnim balkonem zaobserwujemy scenki z tawerny: łysego właściciela z beczką na ramieniu, muzyka z fletem i kobietę dziękującą szlachcicowi za wspólnie spędzony wieczór przy winie i muzyce. A z rogu budynku spogląda na przechodniów św. Franciszek (nie z Asyżu, a z Paoli w Kalabrii).
W Ragusie można się zagubić w labiryncie wąskich uliczek, bram, pasaży, cichych zaułków, placyków i schodów.
Jest to miejsce, gdzie można jeszcze poczuć ulotny czar Sycylii, który powoli odchodzi w zapomnienie. Wiele domów jest opuszczonych, ząb czasu widać na fasadach kościołów i pałaców – zabytkach wpisanych na listę UNESCO… Spacer od ogrodu w Ragusa Ibla, przez plac katedralny, po Ragusa Alta (Wysoka) dostarcza niezwykłych doznań, pięknych widoków. Tu powstały filmy ,,Rozwód po włosku”, ,,Chaos” braci Taviani na podstawie opowiadań sycylijskiego pisarza Luigiego Pirandello, czy popularny serial o komisarzu Salvo Montalbano.
Usytuowana balkonowo na wzgórzu Modica składa się z dwóch dzielnic: Modica Alta (Wysoka) i Bassa (Niska). Każda z nich ma swoją katedrę: wysoka – Katedrę św. Jerzego, a niska – Kościół św. Piotra. Oba zabytki sztuki sakralnej wpisane są na listę UNESCO. Szczególnie imponująca jest Katedra św. Jerzego (bardzo popularnego świętego w tej części wyspy), usytuowana na 254 schodach, jej fasada jest jednym z symboli baroku Val di Noto. Wprost spod kościoła św. Piotra można zejść do cukierni Antica Dolceria Bonajuto – najstarszej manufaktury czekolady na Sycylii. Historia słodkich tabliczek z Modiki jest związana z okresem dominacji hiszpańskiej na wyspie. W 1880 r. Francesco Bonajuto otworzył w Modice małą cukiernie. Obecnie w tutejszym laboratorium (nazywanym w dialekcie Fattojo) można wziąć udział w pokazie wytwarzania czekolady i degustacji. W Antica Dolceria Bonajuto do dziś produkuje się przysmak według azteckiej receptury i przy użyciu tych samych składników: masy kakaowej, cukru oraz przypraw: cynamonu, wanilii i chili. Charakterystyczną cechą czekolady z Modiki są kryształki cukru, które dzięki zachowaniu odpowiedniej temperatury nie rozpuszczają się w masie i pozostają integralną częścią tabliczki czekolady. Jej walorem jest prostota produkcji, dzięki czemu ma czysty, intensywny smak.
Noto znaczy po włosku ,,znany”. Miasto odbudowane po trzęsieniu ziemi w 1963 r. zasłynęło jako ,,stolica baroku sycylijskiego”. Szczyci się też kwiatowymi dywanami układanymi w maju na powitanie wiosny oraz pysznymi migdałami z drzew, które rosną w okolicy.
Noto jest często nazywane ogrodem ze skały. Wszystkie elementy architektoniczne, harmonijnie ze sobą połączone, tworzą doskonałe miasto barokowe. Zabytkowe kościoły i pałace przypominają zamki zbudowane z piasku, co zawdzięczają barwie budulca – tutejszego tufu wulkanicznego.
Co roku w trzecią niedzielę maja na zabytkowej via Nicolaci rozpoczyna się festyn Infiorata. Lokalni artyści przygotowują wtedy wielobarwne dywany kwiatowe, którymi wyścielają ulicę. Każdego roku motywy nawiązują do innej tematyki: religijnej, mitologicznej czy do kultury popularnej. Tematem dywanów kwiatowych w 2025 r. był pokój na świecie. Nadejściu wiosny towarzyszą koncerty muzyki dawnej w kościołach, wystawy i inne wydarzenia kulturalne. Podczas festynu dobrze widać, że bujna, rozkwitająca przyroda była inspiracją dla kwiecistego baroku sycylijskiego w Noto.
W Noto warto odwiedzić działającą od 1892 r. Caffè Sicilia, oferującą tradycyjne sycylijskie wyroby cukiernicze, bazujące w dużej mierze na tutejszych migdałach (ale i pistacjach, cytrusach, szafranie, czekoladzie z Modiki).
Jednym z najpiękniejszych małych miasteczek Val di Noto jest nadal nie do końca doceniane Scicli. Mieszkańcy z przekąsem mówią, że aby przyciągnąć do nich turystów nie wystarczyło UNESCO, potrzebowali do tego… fikcyjnego komisarza Montalbano. Commissario Montalbano to serial telewizyjny produkowany i emitowany przez włoską telewizję RAI od 1999 roku, oparty na powieściach detektywistycznych Andrei Camilleri. Komisarz Montalbano jest od lat najczęściej oglądanym serialem włoskiej telewizji, bijącym rekordy oglądalności. Był emitowany w ponad 60 krajach. Dzięki tłumaczeniom wydawnictwa Noir sur Blanc jest on znany także miłośników włoskich kryminałów w Polsce. Pozwalają one przenieść się wyobraźnią do oblanego słonecznym żarem portowego miasteczka na Sycylii (nieistniejącej) Vigaty i z zacięciem śledzić perypetie komisarza tamtejszej policji, rozwikłującego skomplikowane kryminalne łamigłówki, które tylko przypadkiem mogą się wydać zbieżne z rzeczywistością.
W Scicli koniecznie trzeba pospacerować uliczką via Mormino Penna, gdzie dosłownie co krok możemy podziwiać późnobarokowe kościoły i pałace. Po drodze możemy wstąpić na… komisariat nieistniejącej Vigaty, czyli plan filmowy serialu o komisarzu umiejscowiony wewnątrz Ratusza (Municipio). Można tu także zajrzeć z wizytą do fikcyjnego wice kwestora, a właściwie burmistrza Scicli, z którego pokoju w stylu Liberty (włoskiej secesji) rozpościera się widok na wzgórza widniejące w herbie miasta wraz z lwem – jego symbolem.
Ragusę, Modikę, Noto i Scili odwiedzicie z nami wybierając się wiosną lub jesienią na wycieczkę objazdową na południu Sycylii: Krwawe pomarańcze i miasta z popiołu – południowa Sycylia!
Autorka tekstu: Agnieszka Fundowicz-Skrzyńska
Regiony
